ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ 7 ՕՐ

Մեր հրաշալի ուղևորությունը սկսում ենք չնաշխարհիկ Ծովակն Հյուսիսո (մեր օրերում՝ Չըլդըր) լճի ափերով՝ ուղի բռնելով դեպի հայոց թագավորների բերդաքաղաք Կարս: Առանձնահատուկ է ուղևորությունը դեպի Կարս, որտեղ մեզ հայկական պատմության և՛ փառավոր, և՛ տխուր էջերն են սպասում: Կարուց բերդը հաղթահարելուց հետո ձեր առջև բացվում է երբեմնի հայկական հրաշք քաղաքի համայնապատկերը, որտեղ իր ուրույն տեղն ունի ամենայուրահատուկ ճակատագրով Սբ Առաքելոց եկեղեցին: Կարսում ինչպե՞ս կարելի է չանցնել Վարդանի կամրջով, ինչպե՞ս չգնալ այն տունը, որտեղ ենթադրաբար ապրել է Չարենցը: Տեղն է վերհիշել «Երկիր Նաիրին»: Եվ ահա, մեր հաջորդ կանգառը հրաշալի Անին է: Հազար ու մեկ եկեղեցիների քաղաքում մեզ հիանալի շրջագայություն է սպասվում՝ պատմության խորխորատներում քարացած ինքնին մի պատմություն դարձած շքեղ քաղաքն ուղղակի չի կարող անտարբեր թողնել, չի կարող չհուզել: Բոլորին է պարուրում իրարամերժ զգացմունքները՝ հպարտություն և ցավ, հիասքանչ եկեղեցիներ, տպավորիչ շինություններ, նախկին փառքի լուռ վկայություն: Տեսնել Անին ու ապրել, այո՛, ապրե՛լ։ Տեսնել Անին ու փաստել, որ այն ավերակ չէ՛։ Երեկոն Կարսում է։

Հզոր Կարսն ու սքանչելի Անին բացահայտելուց հետո մեր ճանապարհը գնում է դեպի Կարնո աշխարհ: Կանցնենք բազում պատմություններով հայտնի Սարիղամիշի մշտադալար անտառներով, որից հետո Բասենում կանգ կառնենք Մայր Արաքսի ափին, այն վայրում, որտեղ Հովվի միջնադարյան հոյակերտ կամուրջն է: Ցանկացողները կարող են անգամ Արաքս գետը մտնել: Իսկ Բասենից հետո մուտք կգործենք Էրզրում: Կարինը կամ մերօրյա Էրզրումը դեռ պահել է հայկական հետքը՝ Սբ Աստվածածին եկեղեցին, Սանասարյան վարժարանը, որոնցից յուրաքանչյուրն իր ուշագրավ պատմությունն ունի: Տպավորիչ են նաև Կարնո բերդի պահպանված հատվածները: Էրզրումից հետո կանցնենք Դերջանի շրջանով, որտեղ պահպանվել է Ապրանից վանքն ու ֆանտաստիկ խաչքարերը՝ շուրջ 6 մետր բարձրությամբ, որոնք ամենաբարձրն են համարվում: Ապրանից վանքից հետո կգնանք Երզնկա, իսկ ճանապարհին հաճելի դադար կանենք Երզնկայի ջրվեժի մոտ, որին կոչում են նաև բազմահարկ ջրվեժ: Երեկոն Երզնկայում է։

Վերհիշել անցյալի փառքը․ այսպես կարելի է բնութագրել ուղևորությունն Անի Կամախ, որտեղ, ըստ պատմագիրների, թաղված են եղել հայոց արքաները: Անի Կամախը եղել է նաև հեթանոս շրջանի կարևորագույն հոգևոր կենտրոններից՝ հանդիսանալով Անահիտ աստվածուհու պաշտամունքի խոշոր կենտրոններից: Անի Կամախից հետո կմեկնենք Դերսիմ աշխարհ՝ բարձր լեռներով և մաքրամաքուր գետերով այս շրջանը պատմության հետաքրքիր ու յուրօրինակ վայրերից է, որի հետ ծանոթությունը շատերի երազանքն է: Դերսիմում կանցնենք Մնձուր գետի գլխապտույտ գեղեցիկ կիրճով ու կհասնենք Անահիտի աղբյուրներին։ Դերսիմը վայելելուց հետո պահն է նավարկելու Եփրատով ու վայելելու Բերդակ բերդի անսահման գեղեցիկ տեսարանը։ Մեր հաջորդ կանգառը Խարբերդում է, որը ևս մեր հարուստ պատմության վկաներից է: Այստեղ կտեսնենք Խարբերդի հզորագույն ու տպավորիչ բերդը, ապա նաև հին քաղաքի հայկական եկեղեցու ավերակները, որից հետո երեկոն և գիշերը կանցկացնենք Խարբերդում:

Խարբերդից ուղևորվում ենք Մալաթիա՝ երբեմնի ծաղկուն հայաբնակ քաղաքը, որը հայտնի է իր ծիրանով: Մալաթիայում պահպանվել է Սբ Երրորդություն եկեղեցին. յուրահատուկ ճարտարապետական կառուցվածքով և հետաքրքիր պատմությամբ հայկական այս կառույցը: Մալաթիայից մենք կուղևորվենք դեպի Հին աստվածների դիցավայրը՝ խորհրդավոր ու տպավորիչ Նեմրութ: Մեր օրերից երկու հազարամյակ առաջ մեր նախնիների կերտած այս գլուխգործոցը կարելի է համարել աշխարհի ութերորդ հրաշալիք: Նեմրութում անիրական ու տիեզերական է գրեթե ամեն ինչ՝ սկսած սրբավայրի տեղադրությունից մինչ աստվածների արձաններ քանդակելու վարպետությունը: Հրաշալի Նեմրութից հետո մեր ճափման գնում է դեպի Դիարբեքիր-Տիգրանակերտ, սակայն ճանապարհին մենք դեռ կանգնելու ենք Եփրատ գետի ափերին, որի փիրուզ ջրերը ձեզ խորունկ ծով են հիշեցնելու:

Առավոտից կսկսենք բացահայտել պատմական հարուստ շերտերով Դիարբեքիրը, որը տեղացի հայերը սիրում են կոչել Տիգրանակերտ: Կտեսնենք քաղաքի լեգենդար պարիսպները, ապա և Տիգրիս գետն ու պատմական կամուրջը: Կայցելենք Դիարբեքիրի սրտում վեր խոյացող հսկա ու յուրահատուկ Սբ Կիրակոս գործող եկեղեցի։ Եվ ահա մեզ կրկին ճանապարհն է կանչում: Հասնելով Աղձնիք և Նփրկերտ՝ անցնում ենք Սասուն շրջանի հյուսիսային հատվածներով…Որքան լեգենդներ կան, որքան հայկականության կա խրոխտ Սասունում։ Հաջորդը լեռնային Բիթլիս (Բաղեշ) քաղաքն է, որտեղ պետք է տեսնենք ամրակուռ ու անառիկ Բիթլիսի բերդը, ինչպես և Բիթլիսի Փոռ գյուղի հայկական հսկա խաչքարերը, որոնք ուղղակի ապշեցնող են։ Կտեսնենք նաև Վանա լիճը՝ Վանի Նեմրութի բարձունքից։ Գիշերակացը Վանա լճի անմիջական ափին գտնվող Դատվան գեղեցկագույն քաղաքում է:

Եվ ահա ժամն է ուղևորվելու հրաշագեղ Աղթամար կղզի, որտեղ հեռվից իր ողջ շքեղությունն է ցուցադրում Սուրբ Խաչ հոյակերտ եկեղեցին, որի տեղադրությունն ու քանդակներն ապշեցնող են, ցնցող: Վանա լճում լողալը շատերի երազանքն է, բայց մեզ հետ այն իրականություն է դառնում: Վանում լողալուց հետո իսկը ժամանակն է վայելելու լեգենդար վանա տառեխը: Հեքիաթայի՞ն է: Իհարկե, սակայն հեքիաթը դեռ չի ավարտվել.. Վանա լճի ափով հասնում ենք Վան քաղաք, որտեղ մեզ են սպասում Վանա կատուները, փառահեղ Տուշպա (Տոսպ) ամրոցը, Մհերի դուռը, որը գուցե հենց մենք ենք բացելու: Վանը տիեզերական է։ Եվ այս օրը դրա հաստատումն է։

Մեր ուղևորության վերջին օրվա առաջին կանգառը Բերկրիի ջրվեժն է՝ տարբերվող և գերող իր տեսարանով: Բնության այս հրաշալիքը շարունակ ձգում է, գերում, իսկ Բերկրի գետի արագահոս ջրերը շուտով միախառնվելու են Վանա լճին: Թոնդրակն անցնելուց հետո մեր առջև Մասիսն է «մյուս» կողմից.. Փշաքաղեցնող տեսարան: Պատմական այս պահից հետո մեր կանգառը Դարոյնքի (Բայազեդի) բերդն է, որն էլ շուտով կհառնի մեր առաջ՝ իր անառիկ տեղադրությամբ, տպավորող կառուցվածքով և բազմաթիվ պատմություններով.. Եվ ահա գալիս է ամեն հայի երազած պահերից մեկը՝ անցումը Մասիսի լանջերով: Շուտով մեր ճանապարհն անցնելու է Իգդիրով, իսկ քիչ անց տեսնելու ենք Հայաստանի Հանրապետությունը մյուս կողմից՝ ձեռքի ափի հեռավորության վրա: Կանգառ Մայր Արաքսի ափին, որը շուտով միախառնվելու է Ախուրյան գետին։ Ծովակնի ջինջ ջրերն են կանչում, իսկ հաջորդիվ վերադարձի խոստումով հրաժեշտն է: