Համշեն տուր

Ճանապարհ ընկնելով Երևանից և անցնելով Բավրայի անցակետով՝ մուտք ենք գործում Ջավախք, որտեղից էլ, հատելով թուրք-վրացական սահմանը, անցնում ենք չնաշխարհիկ Ծովակն լճի ափերով՝ ուղի բռնելով դեպի հայոց թագավորների բերդաքաղաքը՝ Կարս: Առանձնահատուկ է ուղևորությունը դեպի Կարս, որտեղ մեզ հայկական պատմության և՛ փառավոր, և՛ տխուր էջերն են սպասում: Դարերի ընթացքում կարևոր դեր ունեցած այս բերդը վսեմաշուք է նաև մեր օրերում: Պատրա՞ստ եք գրոհի: Ուրեմն՝ առա՜ջ: Կարուց բերդը հաղթահարելուց հետո ձեր առջև բացվում է երբեմնի հայկական հրաշք քաղաքի համայնապատկերը, որտեղ իր ուրույն տեղն ունի տառապյալ, բայց հզոր Առաքելոց եկեղեցին՝ փառահեղ, ազդու կոթող՝ իր յուրահատուկ ճակատագրով և բազում-բազում պատմություններով: Իսկ Կարսում ինչպե՞ս կարելի է չանցնել Վարդանի կամրջով, ինչպե՞ս չգնալ այն տունը, որտեղ ապրել է մեծանուն գրող Եղիշե Չարենցը: Տեղն է վերհիշել «Երկիր Նաիրին» և զգալ նրա ամեն տողը հայկական պատմական հետքը չկորցրած այս քաղաքում, որտեղ հինավուրց շենքերի ճակատներից դեռ չեն հասցրել ջնջել հայերեն տառերը: Կարսից հետո մեր հաջորդ կանգառը հրաշալի Անին է: Անգամ հեռվից Անիի ավերակները տպավորիչ են, կախարդող: Հազար ու մեկ եկեղեցիների քաղաքում մեզ հիանալի շրջագայություն է սպասվում՝ պատմության խորխորատներում քարացած ինքնին մի պատմություն դարձած փառապանծ քաղաքն ուղղակի չի կարող անտարբեր թողնել, չի կարող չհուզել: Տեսնել Անին, տեսնել Անիի Մայր Տաճարը, տեսնել Սուրբ Փրկիչ, Աբուղամրենց, Տիգրան Հոնենցի, Գագկաշեն եկեղեցիները, հզոր պարիսպները, այլ կոթողներ: Բոլորին է պարուրում իրարամերժ զգացմունքները՝ հպարտություն և ցավ, կիսավեր, հիասքանչ եկեղեցիներ, շքեղ շինություններ, նախկին փառքի լուռ վկայություն: Տեսնել Անին ու ապրել: Այո՛, ապրե՛լ..

Եվ ահա մեր առջև բացվում են Սարիղամիշի մշտադալար անտառները, որոնք խիստ յուրօրինակ են ու տպավորիչ անտառներով ոչ հարուստ մեր լեռնաշխարհում: Շուտով կհասնենք նաև Մայր Արաքսի ափերին՝ անցնելով Բասենի դաշտով: Մեր կանգառը Հովվի կամրջին է, որն այն եզակի պատմական կամուրջն է, որը դիմացել է Արաքսի արագահաոս ջրերին: Կարինը կամ մերօրյա Էրզրումը դեռ պահել է հայկական հետքը՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, Սանասարյան վարժարանը, որոնցից յուրաքանչյուրն իր ուշագրավ պատմությունն ունի: Տպավորիչ են նաև Կարնո բերդի պահպանված հատվածները: Քույրի՛կ, ասա՝ ո՞րն է ճամփան Բինգյոլի: Մենք այն գիտենք, և շուտով միասին կանցնենք Բինգյոլ/Բյուրակնի լեռներով՝ հասնելու քաղցր Մուշ: Կտրելով Մշո դաշտը՝ հասնում ենք Արածանի (Արևելյան Եփրատ) գետի ափերը, որտեղ իր ուրույն պատմական դերով և ճարտարապետական հիասքանչ հորինվածքով մեզ է դիմավորում Սուլուխի կամուրջը, այն վայրը, որտեղ Գևորգ Չավուշն է իր վերջին կռիվը տվել: Մշո երբեմնի շքեղության լուռ վկաներից Սուրբ Մարինե եկեղեցին, որը լուռ հսկում է իր շրջապատում մնացած վերջին հայկական տները հայկական թաղամասում.. Մայրամուտն ու լուսաբացը՝ Մուշում..

Եվ ահա ժամն է ուղևորվելու հրաշագեղ Աղթամար կղզի, որտեղ հեռվից իր ողջ շքեղությունն է ցուցադրում Սուրբ Խաչ հոյակերտ եկեղեցին, որի տեղադրությունն ու քանդակներն ապշեցնող են, ցնցող: Վանա լճում լողալը շատերի երազանքն է, բայց մեզ հետ այն իրականություն է դառնում: Վանում լողալուց հետո իսկը ժամանակն է վայելելու լեգենդար վանա տառեխը՝ հայկական մեղեդիների ներքո Վանա լճի ափին: Հեքիաթայի՞ն է․․ Իհարկե, սակայն հեքիաթը դեռ չի ավարտվել… Վանա լճի ափով հասնում ենք Վան քաղաք, որտեղ մեզ են սպասում Վանա կատուները, փառահեղ Տուշպա (Տոսպ) ամրոցը, Մհերի դուռը, որը գուցե հենց մենք ենք բացելու: Վանա կատուների բուծարանը յուրահատուկ վայր է, որտեղ ոչ միայն կարելի է տեսնել լեգենդար կատուներին, այլ նաև սիրել աչքերի տարբեր գույներ ունեցող այդ չարաճճիներին: Շուտով ժամանակն է հաղթահարելու հզորագույն Վանա բերդը, որտեղից անպատմելի տեսարան է բացվում դեպի Այգեստանն ու Քաղաքամեջը, դեպի Վանա կապուտակ ծովը: Վանի բերդում բացում ենք ուրարտական հպարտ թագավորների դամբարանը, որը հասու չէ շատերին: Այս ամենից հետո միթե՞ չփորձենք մագլցել Ագռավաքարը՝ հասնելու Մհերի դռանը:

Այսօրվա մեր առաջին կանգառը Բերկրիի ջրվեժն է՝ տարբերվող և գերող տեսարանով: Բնության այս անկրկնելի հրաշալիքը շարունակ ձգում է և հրապուրում: Լքում ենք Բերկրիի ջրվեժն ու համանուն գետը, որի արագահոս ջրերը շտապում են միախառնվելու կապուտակ Վանա լճին: Անցնում ենք Թոնդրակ լեռան կողքով, տեսնում լավայի տպավորիչ դաշտերը: Մոտենում ենք, ահա, Բիբլիական լեռանը՝ Մասիսը մյուս կողմից: Փշաքաղվել կարելի է… Կանգնած ենք անառիկ Դարոյնքի բերդի առաջ, որը հիացնում է դիտողին իր տպավորիչ կառուցվածքով և խորհրդավոր պատմություններով, որոնք դարերի ընթացքում հյուսվել են բերդի շուրջ: Եվ ահա գալիս է ամեն հայի երազած պահերից մեկը՝ անցումը Մասիսի լանջերով: Շուտով մեր ճանապարհն անցնելու է Իգդիրով, իսկ քիչ անց տեսնելու ենք Հայաստանի Հանրապետությունը մյուս կողմից՝ ձեռքի ափի հեռավորության վրա: Կանգնած ենք Մայր Արաքսի ափին, որը շուտով միախառնվելու է Ախուրյանին… Ծովակնի ջինջ ջրերն են կանչում: Հեռանում ենք՝ վերադարձի խոստումով: