ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ 5 ՕՐ

Ճանապարհ ընկնելով Երևանից և անցնելով Բավրայով՝ մուտք ենք գործում Ջավախք աշխարհ։ Մեր առաջին կանգառն է Հայկական լեռնաշխարհի երկրորդ ամենամեծ քաղցրահամ լիճ Ծովակն Հյուսիսոն (Չըլդըրը)։ Ծովակնից հետո ուղի կբռնենք դեպի հրաշագեղ Անի: Հազար ու մեկ եկեղեցիների քաղաքում մեզ հիանալի շրջագայություն է սպասվում՝ պատմության խորխորատներում քարացած, ինքնին մի պատմություն դարձած հոյակերտ քաղաքն ուղղակի չի կարող անտարբեր թողնել, չի կարող չհուզել: Բոլորին են պարուրում իրարամերժ զգացմունքները՝ հպարտություն և ցավ․ տեսնել Անին ու… ապրել, այո՛, ապրե՛լ: Անին լիարժեք վայելելուց հետո հաջորդիվ կանգ կառնենք Մայր Արաքսի ափին՝ գետին մոտենալու հնարավորությամբ: Կանցնենք նաև Մասիս լեռան լանջերով, որը երազանքի է նման և հայտնվելով լեռան մյուս կողմում՝ կտեսնենք Մասիսը «հակառակ կողմից»: Տպավորիչ օրը երաշխավորված է։

Մեր առաջին կանգառը Բերկրիի ջրվեժն է՝ տարբերվող և գերող իր տեսարանով: Բնության այս հրաշալիքը շարունակ ձգում է, գերում, իսկ Բերկրի գետի արագահոս ջրերը մի քանի կիլոմետրից միախառնվելու են Վանա լճին: Վանա լճի ափով հասնում ենք Վան քաղաք, որտեղ մեզ են սպասում Վանա կատուները, փառահեղ Տուշպա (Տոսպ) ամրոցը, Մհերի դուռը, որը գուցե հենց մենք ենք բացելու: Վանա կատուների բուծարանը յուրահատուկ վայր է, որտեղ ոչ միայն կարելի է տեսնել լեգենդար կատուներին, այլ նաև սիրել աչքերի տարբեր գույներ ունեցող այդ չարաճճիներին: Շուտով ժամանակն է հաղթահարելու հզորագույն Վանա բերդը, որտեղից անպատմելի տեսարան է բացվում դեպի Այգեստանն ու Քաղաքամեջը, դեպի Վանա կապուտակ ծովը: Վանի բերդում բացում ենք ուրարտական թագավորների դամբարանը, որը հասու չէ շատերին: Եվ ահա ժամն է ուղևորվելու հրաշագեղ Աղթամար կղզի, որտեղ հեռվից իր ամբողջ շքեղությունն է ցուցադրում Սուրբ Խաչ հոյակերտ եկեղեցին, որի տեղադրությունն ու քանդակներն ապշեցնող են ու բացառիկ: Վանա լճում լողալը շատերի երազանքն է, բայց մեզ հետ այն իրականություն է դառնում: Վանում լողալուց հետո իսկը ժամանակն է վայելելու լեգենդար վանա տառեխը՝ Վանա լճի ափին: Գիշերակացը Վանա լճի անմիջական ափին գտնվող Դատվան գեղեցկագույն քաղաքում է:

Շարունակելով բացահայտումներով լի ճանապարհը՝ հասնում ենք լեռնային Բիթլիս (Բաղեշ) քաղաքն է, որտեղ պետք է տեսնենք ամրակուռ ու անառիկ Բիթլիսի բերդը, ինչպես և Փոռ գյուղի հսկա խաչքարերը, որոնք ուղղակի ապշեցնող են։ Մեզ կրկին ճանապարհն է կանչում, որն անցնում է հերոսական Սասունի հարավային հատվածով: Կբացահայտենք պատմական հարուստ շերտերով Դիարբեքիրը, որը տեղացի հայերը սիրում են կոչել Տիգրանակերտ: Կտեսնենք Դիարբեքիր-Տիգրանակերտի լեգենդար պարիսպները, ապա և Տիգրիս գետը, պատմական Տասնակյա կամուրջն ու հայկական Սբ Կիրակոս գործող եկեղեցին, որը նույնպես անչափ տպավորելու է:

Եվ ահա շուտով կհասնենք Եփրատ գետին, որը Միջագետքը սնող և հայկական քաղաքակրթության կարևոր գետերից է, որի ափերին էլ դադար կունենանք՝ վայելելու շքեղ տեսարանները: Օրվա գլխավոր, սպասված կանգառը խորհրդավոր, կախարդող, անկրկնելի Նեմրութն է՝ Հին աստվածների սրբավայրը, որը հազարամյակների խորքից գերում է, կանչում իր մոտ: Հրաշալի է Նեմրութը, բացառիկ, յուրօրինակ, չկրկնվող: Նեմրութի բարձունքից բացվող տեսարանը ստիպում է վերապրել անցյալի փառքն ու խորհրդավորությունը։ Վստահ ենք՝ դեպի Նեմրութ հրաշալի ուղևորությունը կհիշեք ամբողջ կյանքի ընթացքում։ Դեպի Մուշ ճանապարհն անցնում է Սասունով և Բյուրակն-Բինգյոլով։ Այո, այո, մենք գիտենք՝ որն է ճամփան Բինգյոլի։ Մեզ է սպասվում այցելությունը Մշո երբեմնի շքեղության լուռ վկաներից Սբ Մարինե եկեղեցի, որը լուռ հսկում է իր շրջապատում մնացած վերջին հայկական տները։ Այնուհետ, կտրելով Մշո դաշտը, հասնում ենք Արածանի (Արևելյան Եփրատ) գետի ափերը, որտեղ իր ուրույն պատմական դերով և ճարտարապետական հիասքանչ հորինվածքով մեզ է դիմավորում Սուլուխի կամուրջը, այն վայրը, որտեղ Գևորգ Չավուշն է իր վերջին կռիվը տվել:

Նախաճաշ Մշո դաշտի սքանչելի լուսաբացի՞ն: Սա ևս իրականություն է: Մեզ է սպասում խորհրդավոր Էրզրումը, որտեղ կբացահայտենք հայկական ժառանգությունը՝ Սանասարյան վարժարանը, Հայկական եկեղեցին, Կարնո բերդը։ Առանձնահատուկ է ուղևորությունը դեպի Կարս, որտեղ մեզ հայկական պատմության և՛ փառավոր, և՛ տխուր էջերն են սպասում: Կարուց բերդը հաղթահարելուց հետո ձեր առջև բացվում է երբեմնի հայկական հրաշք քաղաքի համայնապատկերը, որտեղ իր ուրույն տեղն ունի տառապյալ, բայց հզոր Սուրբ Առաքելոց եկեղեցին՝ փառահեղ, ազդու կոթող՝ իր յուրահատուկ ճակատագրով և բազում-բազում պատմություններով: Իսկ Կարսում ինչպե՞ս կարելի է չանցնել Վարդանի կամրջով, ինչպե՞ս չգնալ այն տունը, որտեղ ենթադրաբար ապրել է Չարենցը: Ծովակնի ջինջ ջրերն են կանչում, իսկ հաջորդիվ հրաժեշտն է՝ վերադարձի խոստումով: